چگونه بایدبرنامه ریزی کنیم که ازلحظه به لحظه زندگی استفاده کرده وعمرخود راتلف نگنیم.

برای برنامه ریزی یک نکته به صورت مبنایی و زیربنایی اهمیت فراوان دارد و آن رعایت عقلانیت دینی در برنامه ریزی است. عقلانیت دینی یعنی انسان تمام زندگی و اهداف متوسط آن را در راستای هدف نهایی زندگی که قرب به خداوند است قرار دهد و برنامه هایش را به گونه ای تنظیم نماید که در نهایت موجبات رضایت مندی الهی را فراهم آورد. هدف انسان مومن دینی ابتدا کسب رضایت الهی و در نهایت کسب محبت خداوند است. به اصول برنامه ریزی اشاره می شود ولی باید توجه داشته باشید که انگیزه الهی در این راستا خیلی مهم است و به تمام برنامه انسان رنگ الهی و ارزشی می دهد.

بخش هایی از این سرمایه ارزشمند و خدادادی، مثل جوانی و دوران تحصیل، اهمیت بیشتری دارد. زیرا آمادگی و فراغت انسان برای بهره برداری مناسب و سودمند بیش از مواقع دیگر است.

به همین جهت ما به سؤال شما که حاکی از حساسیتتان به این موضوع است ارج می نهیم و نشانه هوشیاری و توجه شما می دانیم گرچه بسیاری از افراد از این موضوع غافلند و دنبال این هستند که هر طور شده وقت خود را بگذرانند و روزشان را شب کنند.

برای تغییر وضعیت موجود خود به مدیریت زمان اعتقاد داشته باشید. مدیریت زمان عبارت است از:«به حداکثر رساندن کارآیی فرد، بالا بردن میزان انرژی، امید به زندگی و کاهش فشارهای روانی» و یکی از کلیدهای موفقیت در مدیریت زمان، داشتن دانش و مهارت های لازم در زمینه‌ استفاده بهینه از زمان است. از دیدگاه ما، تنها لحظاتی که به حضرت حق پیوند بخورند ماندنی هستند و به بهترین توشه تبدیل شده‌اند. لازمه مدیریت بهتر زمان،تعیین هدفهای اصلی در زندگی فردی و اجتماعی است.

بنابر این می بایست هدفهایتان را به طور مشخص بنویسید و سعی کنید اهدافی را برای خود ترسیم کنید که دست یافتنی باشد و از کمال گرایی و آرزو و آرمان های بی حد و حصر خودداری کنید. به یاد داشته باشید که مهمترین هدف انسان در زندگی، بندگی است که در سایه آن رسیدن به آرامش و تحصیل رضای خداوند میسر می‌شود.

اولین قدم برای استفاده بهینه از فرصت و اوقات فراغت، داشتن یک برنامه کارآمد و درست است. زیرا از یک سو به ما شیوه صحیح به کار گرفتن فرصت‏ها را مى‏آموزد و از سوى دیگر با نیل به هدف‏هاى کوتاه‏مدت و میان‏مدت، رضایت خاطرمان را فراهم مى‏سازد.

این نکته را نیز در نظر داشته باشید که برای موفقیت در برنامه و پیشرفت سریع، پس از اینکه برای خودتان برنامه ای را طراحی کردید حتما به عمل کردن به آن ملزم باشید و با هیچ بهانه ای از برنامه خود تخلف نکنید.

برنامه ریزی مهارتی شخصی، دقیق و نیازمند به شناخت از وضعیت و شرایط است که نیاز به زمان و تجربه دارد ، به این معنی که شما ابتدا باید مهارتهایی را در رابطه با برنامه ریزی آموزش ببینید و سپس با توجه به شناختی که از خود و نیاز ها و توانایی های خود دارید و با توجه به اهدافتان برنامه ای طراحی کنید و پس از گذشت مدت زمانی و گرفتن بازخورد ها از برنامه ی طراحی شده و نتایجی که از آن بدست آورده اید ، اشکالات آن را برطرف کنید و حتی اگر لازم است برنامه ای از نو طراحی کنید و به این ترتیب بعد از گذشت مدت زمانی، در نوشتن برنامه دارای مهارت و تجربه کافی خواهید شد.

البته به یاد داشته باشید که دین همان برنامه زندگی است. ما با برنامه ریزی شخصی، خود را در جهت نیل به اهداف بلند دین و آمادگی برای هجرت از این دنیا با دستان پر آماده می‌کنیم. بدون برنامه ریزی از اهداف و در نتیجه از برنامه‌های دنیا و آخرت جا می‌مانیم و غفلت ما را با خود می‌برد.

از آنجا که انسان از دو بعد جسمی و روحی تشکیل شده و دارای نیازها و امیال متعدد مادی و معنوی است،برنامه ریزی ما هم باید جوابگوی این نیازها باشد.

نامه ریزی غالباً به صورت شخصی است چون هر فردی در هر زمانی نیازهای خاصی دارد.حتی برنامه جوان ، میانسال و پیر،با هم تفاوت دارند.با این حال کلیاتی وجود دارد که هر فرد مؤمنی باید در برنامه خود آن را بگنجاند.

امیر المؤمنین علیه السلام فرمودند:انسان با ایمان، شبانه روز خود را سه بخش می کند، در بخشی به امور معنوی و عبادت خدا می پردازد، در بخشی به امور معیشتی همت می گمارد و در بخشی هم به استراحت و لذت مجاز و دلپسند خود روی می آورد. (نهج البلاغه حکمت 390)

این سخن حضرت ناظر به ابعاد مختلف وجودی انسان بوده و چارت کلی برنامه را مشخص می سازد.

بخش اول : امور معنوی و عبادی (خودسازی)

لازم به توضیح است که لازم نیست یک انسان 8 ساعت مشغول عبادت شود، بلکه این بخش دارای راهبردی است که شامل کسب علم, تزکیه نفس, اصلاح اخلاق و عبادت می شود. البته می توان گفت: چون علم و تزکیه نفس و اخلاق همه در راستای خدایی شدن و قرب به خداوند است, عبادت محسوب می شود و حضرت (ع) نیز که فرموده اند: بخش اول عبادت, شامل تمامی فرایند خودسازی می شود.

روزی امیرالمؤمنین علیه السلام از بازار بصره می گذشت فرمود: ای دنیا پرستان روزها قسم یاد می کنید و شب ها در بسترهای خود به خواب می روید و ... پس چه زمانی زاد و توشه کسب خواهید کرد. مردی از حضرت پرسید: یا امیرالمؤمنین! اینان باید کسب معاش کنند. چه کنیم؟ حضرت فرمود: طلب معیشت از راه حلال، انسان را از عمل آخرت باز نمی دارد. (زهد اسلامی، سید محمد شفیعی مازندرانی ص68(اگر انسان در چارچوب شریعت حرکت کند، حتی کار او هم عبادت محسوب می شود. مهم این است که جایگاه خود را گم نکنیم. طبق این روایت حضرت علی علیه السلام اعتراض به غفلت آنان دارد که دائماً قسم یاد می کنند و فراموش کرده اند کجا هستند.

بنابراین عبادت معنای وسیعی دارد و هر فردی در هر جایی که باشد می تواند مشغول عبادت و حرکت به سمت خداوند باشد. برطرف کردن نیازهای مردم در محل کار نیز از بالاترین عبادات است.

علاوه بر برنامه های ثابت عبادی یک مؤمن مانند نماز ، روزه و...(انجام عبادات و ترک محرمات)، از برنامه هایی که باید در بخش اول قرار داده شود، ارتباط با قرآن و اهل بیت (ع) به صورت روزانه است. این ارتباط به صورت های مختلف می تواند باشد. حداقل آن خواندن چند آیه و تفکر در آن و سخنان ائمه اطهار (ع) است.حتی قرائت تنهای قرآن هم برکت آفرین است زیرا قرآن تماماً نور است .

از دیگر برنامه های عبادی که باید حداقل در برنامه هفتگی خود قرار دهیم ارتباط با دعاهای مذهبی است. دعای کمیل، ندبه ،زیارت عاشورا و... .این دعاها با مضامین و معانی بلندی که دارند، تاثیر به سزایی در سازندگی انسان دارند.

البته توجه به امور سیاسی جامعه مانند دشمن شناسی و جهاد و دفاع از دین و خدا و مبارزه با دشمنان و مقاومت در برابر آنان و تبعیت از رهبری دینی نیز از واجباتی است که مومن نباید از آن غفلت کند.

بخش دوم:کسب معیشت

بخشی از روز هم مخصوص کسب معیشت صحیح و حلال است که در صورت نیاز خانواده و فرزندان از نظر شرعی واجب نیز می باشد.

بخش سوم: استراحت و تفریح و لذت مجاز

این بخش، بسیار مهم و متأسفانه در میان برخی مؤمنان، فراموش شده است. تفریح، استراحت و لذت مجاز، انسان را شاداب و روح او را سالم نگه می دارد تا بهتر به دو بخش دیگر, یعنی عبادت و کسب معیشت بپردازد. اگر انسان با نیت خالص و برای بهبود کیفیت عبادت و کسب معیشت به استراحت و تفریح بپردازد، حتی این تفریح و استراحت هم عبادت محسوب می شود زیرا در جهتِ رسیدن به معبود است.

ورزش نیز در همین بخش می گنجد و برای همه مخصوصاً انسان مؤمن لازم و ضروری است. عقل سالم در بدن سالم است. ما باید همیشه خود را سرباز اسلام و ولایت بدانیم و از آمادگی بدنی خوبی برخوردار باشیم.

دستورالعمل و ریز برنامه عبادی:

برای داشتن یک برنامه عبادی روزانه، بهترین کار پیروی از سیرة امامان معصوم و تقلید از برنامة زندگی بزرگان دین چون امام خمینی می باشد.

به طور خلاصه می توان گفت که در یک برنامه روزانه رعایت موارد زیر لازم است.

1- انجام واجبات دینی و ترک محرّمات که از همه مهمتر است.

2- عمل به مستحبّات (تا حدّ امکان و با شادابی)

3- در صورت امکان همیشه با وضو بودن.

4- استغفار دائمی داشتن یا لااقل روزی صد یا هفتاد بار استغفار کردن برای کوتاهی های خود در بندگی خدا، یا ابراز بیزاری از گناه دیگران (بهترین عبادات برای استغفار از نظر اهل عرفان گفتن ذکر شریف یونسیه صد مرتبه، پس از نماز صبح در حالت سجده می باشد : "لا اله الا انت سبحانک انّی کنت من الظالمین : نیست خدایی جز تو، پاکی تو، همانا من از ظلم کنندگان و کوتاهی کنندگان هستم."

5- خواندن مداوم قرآن در هر روز، حداقل به اندازه یک یا پنج صفحه، و تا حدّ امکان به اندازة یک جزء و دقت در معانی آن که بسیار راهگشا می باشد.

6- خواندن دعاهای هر روز و زیارات مربوط به امامان معصوم در هر روز مخصوصاً دعای صباح، عهد، کمیل و ندبه( البته در صورت داشتن حوصله و حال لازم )

7- بجا آوردن نماز در اول وقت و تا حد امکان بجا آوردن نمازهای نافله و نمار جماعت

8- خواندن نماز شب یا قضا کردن آن در روز.

9- انجام صله رحم و مقید بودن به آن

10- کسب علم و مطالعه روزانه در خد امکان

11- همنشینی با خانواده و دلجویی از ایشان (پدر، مادر، همسر، فرزندان و )..

12- خواستن توفیق از خداوند در تمامی مراحل زندگی و همیشه به یاد خدا بودن و همنشینی با اهل علم و تقوی

13- تفکر در احوالات امام زمان و اینکه آن عزیز همیشه ناظر بر اعمال ماست و توسل نمودن به حضرتش که بسیار مورد سفارش بزرگان دین بوده است

اصول عمومی برنامه ریزی:

اکنون مطالب را در سه بخش اصول برنامه ریزی، روش نوشتن برنامه و آسیب شناسی برنامه ریزی مطرح می کنیم. امید است که با آگاهی و عمل به این اصول و با توکل بر خداوند منان، آینده موفقی را برای خودتان رقم بزنید:

اصول برنامه ریزی

1. تعیین هدف: هدف ها دو قسمند. گاهی کلی اند مثل رضای خدا، خدمت به مردم، بالا رفتن سطح آگاهی و امثال آن و گاهی جزئی اند مثل تخصص در یک رشته خاص، مطالعه یک کتاب، نوشتن مقاله یا امثال آن. لازم است هر دو هدف را مشخص کنید؛ یعنی همان طور که یک هدف کلی در نظر دارید، اهداف جزئی را هم دقیقا مشخص کنید و هر دو را محور فعالیت هایتان قرار دهید.

2. تشخیص نیازها وکاستی ها: باید خواست‏ها و احتیاجات اساسى خود را در زمینه ای که قصد دارید برای آن برنامه ریزی کنید شناسایی کنید. به عنوان مثال: در یک مقطع مشخص، چه درسى را باید مطالعه کرد.

3. تعیین زمان لازم: فرصت‏ها و اوقاتى که باید صرف تحقق اهداف برنامه شود را باید مشخص کرد تا در نهایت معلوم شود چقدر زمان در هر روز یا هفته به آن موضوع اختصاص خواهد یافت. به عنوان مثال اگر قرار باشد یک کتاب 300 صفحه ای در طول یک ماه خوانده شود لازم است حداقل روزی 11 صفحه از کتاب مطالعه شود و این نیاز به حداقل یک ساعت وقت دارد.

4. داشتن اهداف کوتاه مدت و بلند مدت: یکی از نکات مهم در امر برنامه ریزی داشتن اهداف کوتاه مدت و بلند مدت می باشد چرا که اگر تمام اهداف بلند مدت باشند احتمال اینکه شما با گذر زمان دچار خستگی و نا امیدی گردید زیاد است اما اگر اهداف کوتاه مدت و میان مدت نیز در نظرتان باشد بعد از مدت کوتاهی با رسیدن به اهداف کوتاه مدت بسیار تقویت گردیده و آن را پاداشی برای زحمات تان در نظر گرفته و با قوت و قدرت بیشتری برنامه هایتان را دنبال خواهید کرد.

5. طبقه بندی اهداف بر اساس اولویت: کارهایی را که می خواهید انجام دهید،برحسب اولویتها ومیزان اضطرار و اهمیت آن ،طبقه بندی کنید. بهترین زمانها و اوقات را برای مهمترین کارها قرار دهید. در این صورت اگر وقت کم داشته باشید و یا به هر دلیل نتوانید به همه اهداف و کارهایتان برسید، مطمئن هستید که اهداف و برنامه های اصلی را انجام خواهید داد.

6. داشتن تنوع در برنامه: برنامه حداقل باید سه بخش دین، وظایف و مسولیت ها و استراحت را داشته باشد. بر اساس روایات هر مسلمانی باید در زندگی خود طبق یک برنامه منظم به هر سه بخش دین ( عبادات و کسب علم و معرفت دینی و ...)، وظایف و مسولیت ها (داشتن کار که در مورد دانشجویان وظیفه اصلی درس خواندن می باشد) و استراحت (رسیدگی به خانواده، دیدار پدرو مادرو اقوام و دوستان، ورزش، تفریح...) بپردازد. این تنوع در برنامه مانع خستگی و دلزدگی می گردد و کارهای دنیایی و اخروی را همزمان به پیش می برد.

7. تناسب با توانمندی: برنامه باید در حد توان باشد نه خارج از توان. پس باید مطابق طاقت و توان جسمی و روحی تان برنامه را طرح ریزی و اجرا کنید و از حد تعادل خارج نشوید. اگر شما برنامه ای طرح کنید که در آن خودتان را موظف به روزی 18 ساعت کار و تلاش کنید حتما با شکست مواجه خواهید شد.

8. انعطاف پذیری: روحیه انعطاف پذیری را در خود تقویت کنید یعنی در عین حال که باید فردی منظم و دقیق باشید و کارهای خود ر ا بر اساس برنامه انجام دهید همواره به این نکته توجه کنید که همه شرایط و زوایای کار در میدان دید وشناخت مانیست . چه بسا اموری در تحقق یا عدم تحقق قسمتی از برنامه موثر است، ولی از دید ما مخفی است یا کنترل و تغییر آن در دست ما نیست و به وسیله محیط به ما تحمیل یا از ما دریغ می شود. در نتیجه همیشه آمادگی برای هرگونه تغییر و تاخیر در برنامه را داشته باشید و از این موضوع نگران و نا امید نشوید. شما نباید برنامه را طوری تنظیم کنید که جای هیچگونه تغییری در آن نباشد و یا اینکه زمانها را به گونه ای تنظیم کنید که حتی یک حادثه ی غیر مترقبه ی کوچک، مثل برخورد با یک دوست قدیمی و چند دقیقه احوالپرسی با او شما را از برنامه عقب بیاندازد، بلکه برای هر کاری احتمال حذف شدن و یا جابجایی و یا کم و زیاد شدن زمان انجام را پیش بینی کنید.

9. عدم ایده آل نگری: ایده آل نگر و مطلق گرا نباشید، یعنی نخواسته باشید تمام خواسته ها و آرزوهایتان فوری و به شکل کامل و تمام برآورده شود هر چند در راه به دست آوردن آن تلاش می کنید. در نظر نگرفتن واقعیات برنامه را با شکست مواجه می کند.

10. بازخورد گرفتن و بررسی برنامه: پس از اجرا به ارزیابى فعالیت‏هاى انجام شده بپردازید تا میزان دسترسى به اهداف مشخص شود و میزان عدم موفقیت در رسیدن به برنامه را نیز معلوم نمایید. این مرحله که تحت عنوان بازخورد(فیدبک) نامیده مى‏شود، فرصتى به شما مى‏بخشد تا بتوانید عوامل ناکامى احتمالى را نیز بشناسید و از بروز مجدد آن در برنامه مورد نظر پیشگیرى نمایید.

روش تنظیم برنامه

به منظور داشتن یک برنامه منظم، لازم است برنامه خود را مکتوب کنید و یک نسخه از آن را همیشه همراه خود داشته باشید.برای نوشتن برنامه می توانید جدولى تهیه نمایید و ساعات شبانه روز را در ستون افقی و ایام هفته را در ستون عمودی یادداشت کرده و براى هر ساعتى در هر روز از ایام هفته کار و برنامه مناسب را در آن یادداشت نمایید.

ساعاتی را که در طول روز باید به مطالعه اختصاص دهید مشخص کنید و حتی اگر می توانید مشخص کنید که در هر ساعت چه کتابی را مطالعه می کنید.

چه ساعتى از خواب بیدار شوید؟ شبها چه ساعتی بخوابید؟ همچنین اگر اهل خواب روزانه هستید ساعت آن را در برنامه معلوم کنید.

زمانی را به کارهای دینی مانند نماز و مطالعه و یا گوش دادن و پرسیدن معارف و احکام دین اختصاص دهید.

سعی کنید حتما برنامه را طوری بنویسید که هنگام نماز به راحتی به نماز اول وقت برسید که این خود تضمینی برای صحت و موفقیت برنامه است.

زمان خاصی را در هر روز برای ورزش قرار دهید. اگر تفریح خاصی دارید که خستگی را از شما می گیرد و روحیه شما را شاد می کند می توانید زمانی را برای آن در نظر بگیرید.

زمان رسیدگی به امور زندگی شخصی و خانوادگی مانند خرید، مهمانی، مسافرت و ... را نیز در برنامه مشخص کنید.

به هر حال نباید اگر یک برنامه درسی تنظیم می کنید به این صورت عمل کنید که تمام وقت ها را به مطالعه اختصاص دهید و از کارهای دیگر باز بمانید.

آسب شناسی برنامه ریزی

آگاهی از خطرات احتمالی که برنامه را تهدید می کند سبب می گردد که شما به راحتی با آنها مقابله کنید و یا حتی از بروز آنها جلوگیری کنید بنابراین دانستن آنها نه تنها مفید بلکه ضروری است. در ادامه به چند آسیب از آفاتی که ممکن است تأثیر برنامه‏ریزى را کم کند و برنامه را با شکست مواجه کند اشاره می کنیم:

1. فقدان تلاش و پشتکار: گاهی اوقات انسان به صرف داشتن برنامه، توقع موفقیت و دستیابی به اهداف را دارد در حالی که داشتن برنامه ای مناسب، گام اول برای موفقیت می باشد و رسیدن به اهداف مورد نظر در برنامه نیاز به تلاش و پشتکار دارد و هر عاملی که مانع این تلاش باشد در واقع عاملی برای شکست می باشد.

2. نا امیدی: شاید در ابتداى فعالیت به همه موارد مورد نظر دست نیافته و دلسرد شوید. در این حالت بهترین راه بررسی دوباره برنامه و میزان تلاشتان، برای پیدا کردن مشکل و راه حل آن است.

3. عدم سازگاری با برنامه: منظور از اولویت بندی در اصول برنامه ریزی این است که انسان بخاطر محدود بودن منابع و کم بودن وقت نمی تواند به تمام آنچه که می خواهد برسد. بی تردید عمل به برنامه، مستلزم چشم‏پوشى از برخى فرصت‏هاى فراغت، سرگرمى‏ها و تفریحات خارج از برنامه مى‏باشد، در این صورت باید خود را سازگار با برنامه ‏نمایید تا بتوانید به نتیجه مطلوبى دست یابید.

4. کند پیش رفتن برنامه: ممکن است در ابتدا، برنامه‏ریزى با کندى مواجه شود ولى در جریان عمل به برنامه به آن عادت مى‏کنید و به مرور زمان جزء شخصیتتان مى‏شود.

4. عدم انعطاف پذیری: لازمه برنامه‏ریزى موفق، انعطاف‏پذیرى در برنامه و انعطاف پذیری در عمل به برنامه است. تا آنجا که می توانید سعی کنید طبق برنامه پیش بروید اما توقع نداشته باشید که حتی ثانیه ها را هم طبق برنامه عمل کنید، چون در این صورت با وجود کوچکترین مانعی احساس شکست خواهید کرد.

5. نداشتن نگاه واقع بینانه: نداشتن نگاه واقع‏بینانه به توانمندی ها و محدودیت ها و به کاستى‏ها و ضعف‏هاى موجود در فرد سبب می شود که برنامه به گونه ای غیر واقعی طراحی گردد و چنین برنامه ای در عمل با شکست مواجه خواهد شد. به عنوان مثال اگر فردی توانایی روزی ده ساعت مطالعه را ندارد و بدون در نظر گرفتن این موضوع برنامه ای طراحی کرده است به احتمال زیاد شکست خواهد خورد.

نکته پایانی: اگر پس از برنامه ریزی در اجرای برنامه ها به طور کامل موفق نشدید، نا امید نشوید و مطمئن باشید که به لطف الهی، و بازنگری و آسیب شناسی برنامه، به زودی موفق خواهید شد. و اگر با توکل بر خداوند در انجام آنها موفق شدید،به خودتان پاداش بدهید، به خود تبریک بگوید و شکر گزاری نموده، توفیق بیشتر را از خداوند متعال مسألت دارید.

نکات زیر را مد نظر داشته باشید

1. هرگاه احساس کردید که برنامه،آن طور که شما می خواهید؛پیش نمی رود؛باید به سرعت دست به کار شوید و مشکل را حل کنید؛در غیر این صورت،برنامه شما از مسیر خود خارج می شود.هرگز فکر نکنید که مشکلات می آیند و خود به خود می روند.اگر مشکل را به موقع رفع نکنید؛به سرعت به دردسری بزرگ دچار خواهید شد.

2. لیستی از پیامدهای منفی عدم برنامه ریزی ،درس نخواندن , مانند رکود در تحصیل، سردرگمی در کارها و... را تهیه و با تأمل در مورد یکایک آنها این پیامدهای منفی را برای خود جدی , بزرگ و معضل آفرین معرفی کنید.

3. هرگز درکارها ناامید نشوید و با حالت تهاجمی برای پی گیری و به انجام رساندن کارهای ناقص وناموفق، جدیت به خرج دهید.

4. کارهایی را که به عهده می گیرید ناتمام رها نکنید وآنها را به نحو احسن وتا رسیدن به نتیجه مطلوب ادامه دهید.

5. تلاش کنید با اعضای خانواده روابط نزدیک و صمیمی داشته باشید، چون در هنگام درس خواندن به حمایت و کمک و آرامش نیاز خواهید داشت. سعی کنید در کنار خانواده ی خود، اوقات خوش و مرفحی داشته باشید.