معرفی و نقد کتاب (کنکاشی در تغییر ارزشها پس از پیروزی انقلاب اسلامی)

                                                  

بسم الله الرحمن الرحیم

1.                       اطلاعات کتاب­شناختی: حاجیلری، عبدالرضا، پاییز 1380، کنکاشی در تغییر ارزش‌ها پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها (پژوهشکده‌ی فرهنگ و معارف)، چاپ اول، تهران، دفتر نشر معارف، 267 صفحه (رده‌بندی کنگره: 9ک 2ح/ 73HM)

2.                       روایی و اعتبار مطالب و معرفی نویسنده: اگرچه نویسنده مشهور نیست، اما از آنجا که این کتاب پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد وی است که در سال 77 از آن دفاع نموده است و در سال 78 به‌عنوان «رساله‌ی ممتاز دانشجویی» در «جشنواره‌ی انتخاب رساله‌های برتر دانشجویی» برگزیده شده است، و دفتر نشر معارف (وابسته به نهاد نمایندگی ولی فقیه در دانشگاه‌ها) آن را به چاپ رسانده، می‌توان این اثر را به لحاظ شکلی و محتوایی معتبر دانست.

3.                       نوع کتاب: این کتاب نوشته‌ای کاملا علمی است که برای مخاطبین خاص (مانند اساتید، دانشجویان و کارشناسان علوم اجتماعی) مفید است.

4.                       حوزه‌ی نگارش کتاب و ارتباط موضوع آن با بحث تعلیم و تربیت ارزش‌ها: این کتاب در حوزه‌ی جامعه‌شناسی نگارش شده است و همان‌گونه که از عنوان آن پیداست، نویسنده به‌دنبال بررسی تغییر ارزش‌های محوری در سال‌‌‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران (دهه‌ی دوم نسبت به دهه‌‌ی اول) می‌باشد. بحث تغییر ارزش‌ها به مقوله‌ی تعلیم و تربیت ارزش‌ها کاملا مرتبط است، زیرا اثبات علمی و مستند تغییر ارزش‌های اولیه‌ی انقلاب کاری مقدماتی برای تعلیم و نهادینه کردن ارزش‌های انقلابی ماست.

5.                      برخی موانع پژوهش و نگارش علمی در موضوع ارزش‌های اجتماعی و فرهنگی:

·       حساسیت برانگیز بودن: زیرا ارزش‌‌های افراد عمدتا ناشی از جهان‌بینی و ایدئولوژی افراد است، و پرس و جو در این زمینه، کنجکاوی در افکار و عقاید اعضای جامعه محسوب می‌شود.

·       مشکل بودن گردآوری اطلاعات: زیرا افراد کمتری حاضر می‌شوند مکنونات قلبی خود را برای دیگران بیان کنند.

·       کیفی بودن داده‌های این حوزه.

·       تاثیر قضاوت‌های ارزشی خود محقق در حین پژوهش.

·       ارتباط تنگاتنگ نظام ارزشی جامعه با عناصر دیگر ساختارهای کلان اجتماعی مانند سیاست، اقتصاد، حقوق و غیره و در نتیجه، منجر شدن نقد نظام ارزشی به نقد حاکمیت، و بالا بودن احتمال واکنش شدید آنها.

6.                       ساختار کلی کتاب: الگوی نگارش کتاب دقیقا به روش پایان‌نامه‌ای است، و دارای پنج فصل (1. مفهوم ارزش و تغییرات 2. انقلاب و تغییر ارزش‌ها 3. مبانیِ روش و مفهوم‌شناسی پژوهش 4. توصیف و تحلیل داده‌ها 5. خلاصه و نتیجه‌گیری) می‌باشد، که چینش فصول دارای نظم منطقی و معتبر است. این کتاب دارای کتاب‌نامه، فهرست، سخن پژوهشکده، دیباچه و ضمائم (شامل فهرست منابع و نمونه‌ی پرسشنامه‌ی استفاده شده در تحقیق) می‌باشد.

7.                        دورنمایی از محتوای کتاب به همراه روش کار مؤلف: در ابتدای فصل اول، نگارنده با استناد به گفتار شهید مطهری[1]رحمه الله، انسان را مدنی بالطبع دانسته، و بر این ‌اساس به مسیر فراروی انسان اجتماعی، یعنی چگونگی تعامل با دیگران در چارچوبی خاص (فرهنگ) می‌پردازد. در ادامه، جایگاه برجسته‌ی فرهنگ در جامعه را بررسی می‌کند، و بر همین اساس، تعاریف مختلفی برای آن ذکر می‌کند. از جمله: «فرهنگ، نظامی است از نگرش‌ها، ارزش‌ها، و دانشی که به شکلی گسترده در میان مردم مشترک است، و از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود[2]». وی سپس به مقوله‌ی «تغییرات و تحولات فرهنگی» و سیر، علل و ضرورت‌های آن در جوامع مختلف، تبادل فرهنگی بین جوامع مختلف در زمان حاضر، تغییرات فرهنگی در ایران و نقش کشورهای صنعتی و همچنین نقش استعمار در تغییرات فرهنگی ایران می‌پردازد. در تبیین «نسبت فرهنگ و ارزش‌ها»، ارزش‌ها (ازجمله) «گسترده‌ترین و کوچک‌ترین واحد آجرهای ساختمانی هر فرهنگ[3]» معرفی شده است. در ادامه به مفهوم ، تعاریف، کارکردها و انواع ارزش‌ها پرداخته است. تعریف مورد نظر مصنف از ارزش‌ها به این صورت است: «مطلوبیت‌ها. خواسته‌ها، علائق و جهت‌گیری‌های مثبت نسبت به چیزهایی که ملاک‌های کلی رفتار هستند و اکثریت افراد جامعه روی آن وفاق دارند». بررسی «تغییر ارزش‌ها» مقدمه‌ی ورود به فصل دوم کتاب با عنوان «انقلاب و تغییر ارزش‌ها» می‌باشد. مؤلف به‌طور مفصل، به تبیین تغییرات اجتماعی و «انقلاب» به‌عنوان بزرگ‌ترین تغییر اجتماعی می‌پردازد، و از میان نظریه‌های انقلاب، مواردی که به نحوی با موضوع انقلاب و تغییر ارزش‌ها مرتبط بودند را ذکر می‌کند. از بین نظریات مختلف در این زمینه، نظریه کرین برینتون را به عنوان چارچوب اصلی تحقیق خود تعیین می‌کند. این پژوهشگر سعی نموده نظریات برینتون در مورد انقلاب اسلامی، که در کتاب کالبد شکافی چهار انقلاب ابراز کرده را در موضوع ارزش‌ها، مورد آزمون قرار دهد. در فصل سوم، روش پژوهش متناسب با تحقیق خود را روش تحلیل محتوا معرفی می‌کند، که در آن به تحلیل و توصیف متون و سرمقاله‌های روزنامه‌ها و شناخت تغییرات آنها طی یک دوره‌ی زمانی پرداخته می‌شود. سپس به نقش، جایگاه و اهمیت مطبوعات در جامعه، پرداخته است؛ و وظایف، ویژگیها و کارکردهای مطبوعات را برشمرده است. وی معتقد است که مطبوعات امروزه، بیش از آنچه منعکس کننده‌ی انتخاب و عقیده‌ی هیئت تحریریه‌ی خود باشند، بازتاب افکار و سلیقه‌های خوانندگان خویش‌اند. جامعه‌ی آماری این تحقیق، کلیه‌ی شماره‌های روزنامه‌های کیهان، اطلاعات، جمهوری اسلامی در سال 1360 و روزنامه‌های کیهان، اطلاعات، جمهوری اسلامی، همشهری و سلام در سال 1375 می‌باشد.                  

دو فرضیه‌ی اصلی این تحقیق عبارتند از:

        الف. «به نظر می‌رسد گرایش به انعکاس و بیان ارزش‌های اجتماعی در مطبوعات در سال‌های 1360 و 1375 از ارزش‌های فرامادی به ارزش‌های مادی تغییر و تحول یافته است.»

       ب. «به نظر می‌رسد گرایش به انعکاس و بیان ارزش‌های اجتماعی در مطبوعات در سال‌های 1360 و 1375 از ارزش‌های فراملی  به ارزش‌های ملی تغییر کرده است.»

در ادامه‌ی این فصل نویسنده، به تحلیل و تعریف مفاهیم ارزش‌های فرامادی و ارزش‌های مادی، ارزش‌های فراملی و ارزش‌های ملی، وهمچنین به مقوله‌ها[4] و زیرمقوله‌های[5] هر یک از آن دسته ارزش‌ها می‌پردازد. نویسنده در فصل چهارم، به توصیف و تحلیل آماری داده‌ها می‌پردازد؛ و در فصل پنجم، پس از مرور مراحل طی شده در تحقیق، به نتیجه‌گیری از بحث پرداخته است. جمع‌بندی پایانی نگارنده این است که دو فرضیه‌ی فوق‌الذکر، صادق هستند.

8.                      ارزیابی و بیان نقاط قوت و ضعف: اگرچه در بین بندهای قبلی، مواردی از ارزیابی خود را ابراز نموده‌ام، اما جمع‌بندی آنها خالی از فایده نیست.

 نقاط قوت:

الف. داشتن ساختار تدوین پایان‌نامه.

ب. رعایت نظم منطقی در چینش فصول و ورود و خروج به مباحث.

ج. پرهیز از هرگونه شرح و تفصیل اضافی در ارائه‌ی مباحث.

د. سبک کمّی­کردن داده‌های در بحث ارزش‌ها، که مقوله‌ای بسیار کیفی است.

نقاط ضعف:

الف. نویسنده این کتاب، به صرف دادن آمار اکتفا نموده است؛ به تعبیر دیگر، با توجه به اینکه وی یک فارغ­التحصیل مقطع ارشد در رشته جامعه­شناسی است، مناسب بود در کنار ارائه آمار، به تحلیل آماری و تبیین چرایی و چگونگی این پدیده­ی اجتماعی مهم می­پرداخت و بر وزانت اثر خود می­افزود؛ به­خصوص اینکه این اثر، برگرفته از پایان­نامه­ مقطع ارشد وی می­باشد که طبیعتا زیر نظر اساتید این رشته به رشته­ی تحریر در آمده است.

ب. استفاده نکردن از منابع لاتین (به عبارت دیگر، اکتفا به ترجمه‌های موجود، و عدم مراجعه به منابع به‌روزتر و جدید خارجی مرتبط با بحث).

ج. انتخاب روزنامه‌های همشهری و سلام برای جامعه‌ی نمونه، باآنکه این دو روزنامه در سال 1360 منتشر نمی‌شده‌اند(همان‌گونه که اشاره کردم، اساس این کتاب در اثبات مدعایش، مقایسه‌ی محتوای ارزشی هر یک از روزنامه‌های جامعه‌ی نمونه، در دو سال 1360 و 1375 می‌باشد).

با این وجود، در مجموع کتاب حاضر را کتابی خوب و قابل استفاده می‌دانم.

                                                                                    احمد شهامت

---

[1]. مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی

[2]. رونالد اینگلهارت، تحول فرهنگی در جامعه‌ی پیشرفته‌ی صنعتی

[3]. اریک گود 

[4] . مثلا برخی مقولات ارزش‌های فرامادی به این شرح است: الف. خدا‌‌- توحید ب. معنویت و عبادت ج. عدالت د. آزادی ه. اخلاق و رفتار اسلامی، اجتماعی و. ریاضت‌طلبی و دنیا گریزی ... 

[5] . مثلا زیرمقولات مفهوم ارزشی آزادی عبارتند از: آزادی، آزادی بیان، بیان حقیقت، آزادی فکر، انتقاد، انتقاد‌پذیری، آزادیخواهی و ...